ماهیت حساب ‌ها در حسابداری چیست؟ لیست کامل با PDF

یکی از مفاهیم پایه و مهم در آموزش حسابداری، آشنایی با ماهیت حساب‌ ها در حسابداری است. ماهیت حساب در واقع ابزاری کاربردی برای درک و ثبت صحیح رویدادهای مالی محسوب می‌شود. در حوزه حسابداری و امور مالی، حساب (Account) یک جای مشخص برای ثبت هر تراکنشی از نوع مشابه است. دقیقا در همین نقطه است که تشخیص ماهیت و نوع حساب اهمیت پیدا می‌کند.در این مقاله از سایت نرم افزار حسابداری محک، به ‌طور کامل به موضوع ماهیت حساب‌ها می‌پردازیم؛ از معرفی انواع حساب و ماهیت آن‌ها گرفته تا ارائه PDF ماهیت حساب‌ها و نکات مهمی که باید در ثبت‌های حسابداری به آن توجه کرد. اگر می‌خواهید پایه‌ای‌ترین اصل حسابداری را به شکلی ساده و کاربردی یاد بگیرید، این مقاله را تا انتها دنبال کنید.

فهرست مطالب

تعریف ماهیت حساب‌ ها در حسابداری

در صورت‌های مالی، بخشی از اطلاعات در سمت راست و بخشی دیگر در سمت چپ قرار می‌گیرند. محل قرارگیری هر داده به ماهیت حساب آن بستگی دارد. به طور کلی معادله اصلی حسابداری به شکل زیر تعریف می‌شود:

دارایی‌ها (مانده عادی بدهکار) = بدهی‌ها (مانده عادی بستانکار) + سرمایه (مانده عادی بستانکار)

در این معادله حساب‌های سمت راست (دارایی‌ها) ماهیت بدهکار دارند و شامل مواردی مانند موجودی نقد و بانک، حساب‌های دریافتنی، موجودی کالا، دارایی‌های ثابت، هزینه‌ها و بهای تمام‌ شده می‌شوند. در مقابل، حساب‌های سمت چپ معادله (بدهی‌ها و سرمایه) ماهیت بستانکار دارند که شامل مواردی مثل حساب‌های پرداختنی، تسهیلات، سرمایه، درآمد و فروش می‌شوند. به زبان ساده، برای اینکه این معادله درست درآید، باید ماهیت بدهکار و بستانکار بودن هر حساب مشخص شود.

انواع ماهیت حسابها در حسابداری

در حسابداری، شناخت درست ماهیت حساب‌ها یکی از پایه‌های اصلی تهیه گزارش‌های مالی دقیق و قابل استناد است. هر حساب باید بر اساس ماهیت خود، به شکل شفاف و صحیح در نرم ‌افزار مالی یا مدیریتی ثبت شود تا تحلیل و تصمیم‌گیری‌های بعدی بدون خطا انجام گیرد. ماهیت حساب‌ها در چهار گروه اصلی دسته‌بندی می‌شوند:

1. ماهیت بدهکار

حساب‌های با ماهیت بدهکار در سمت راست معادله حسابداری قرار دارند و بیانگر منابع یا دارایی‌هایی هستند که یک کسب ‌و کار، شرکت یا شخص حقیقی و حقوقی در اختیار دارد. ویژگی مهم این حساب‌ها این است که افزایش آن‌ها در ستون بدهکار و کاهش آن‌ها در ستون بستانکار ثبت می‌شود.

از مهم‌ترین نمونه‌های حساب‌های بدهکار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• وجه نقد: پول نقدی که برای پرداخت هزینه‌ها یا انجام معاملات در دسترس است.
• بانک: موجودی حساب‌های بانکی که به عنوان دارایی قابل برداشت یا انتقال ثبت می‌شود.
• حساب‌های دریافتنی: مبالغی که مشتریان یا طرف‌های تجاری باید به شرکت بپردازند.
• موجودی کالا: اقلام و کالاهایی که برای فروش در انبار نگهداری می‌شوند.
• املاک: زمین یا ساختمان‌هایی که مالکیت آن‌ها به شرکت یا شخص تعلق دارد.
• تجهیزات: ابزار، ماشین ‌آلات و وسایلی که برای انجام فعالیت‌های عملیاتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

2. ماهیت بستانکار

حساب‌های با ماهیت بستانکار در سمت چپ معادله حسابداری قرار می‌گیرند و نشان ‌دهنده تعهدات، حقوق صاحبان سهام و درآمدهای یک کسب‌ و کار، شرکت یا شخص حقیقی و حقوقی هستند. به عبارت دیگر، این حساب‌ها مواردی را نشان می‌دهند که باعث کاهش ارزش و قدرت مالی بنگاه اقتصادی می‌شوند. نمونه‌هایی از حساب‌های بستانکار شامل حساب‌های پرداختنی، وام‌های دریافتی، سرمایه، سود انباشته و درآمد حاصل از فروش کالا یا خدمات است.

از مهم‌ترین نمونه‌های حساب‌های بستانکار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حساب‌های پرداختنی: بدهی‌هایی که شرکت یا شخص باید به تأمین‌کنندگان، طلبکاران یا اشخاص ثالث بپردازد.
• وام‌های دریافتی: مبالغی که از بانک‌ها یا سایر مؤسسات مالی به صورت قرض دریافت شده است.
• فروش: درآمد حاصل از فروش کالاها یا خدمات.
• درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری: سود به ‌دست ‌آمده از سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار، سهام یا سایر فعالیت‌های مالی و عملیاتی.

3. ماهیت خنثی

برخی حساب‌ها مانند سرمایه افتتاحیه در ابتدای دوره مالی و سود و زیان انباشته در پایان دوره دارای ماهیت خنثی هستند. این حساب‌ها می‌توانند در هر دو سمت ترازنامه یا صورت حساب ثبت شوند، زیرا نه دارایی محسوب می‌شوند و نه تعهد؛ به عبارت دیگر تأثیر مستقیمی بر معادله حسابداری ندارند و تنها برای انتقال اطلاعات بین حساب‌های دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

نمونه‌هایی از حساب‌های خنثی عبارتند از:

سرمایه افتتاحیه: نشان‌ دهنده دارایی‌های خالص یک کسب‌ و کار، شرکت یا شخص حقیقی و حقوقی در آغاز دوره مالی است.

سود و زیان انباشته: بیانگر سود یا زیان جمع شده حاصل از فعالیت‌های گذشته بنگاه اقتصادی در طول دوره‌های مالی مختلف می‌باشد.

4. ماهیت دوگانه

برخی حساب‌ها مانند حساب تنخواه گردان به دلیل ویژگی‌های خاص خود می‌توانند در شرایط مختلف ماهیت بدهکار یا بستانکار داشته باشند و به همین دلیل در حسابداری به آن‌ها دوگانه گفته می‌شود. در این نوع حساب‌ها ماهیت محدود به یک سمت نیست و بسته به نوع تراکنش ممکن است در دسته دارایی‌ها یا بدهی‌ها قرار بگیرند.

انواع حساب‌ها در حسابداری

در علم حسابداری، حساب‌ها بر اساس دوره مالی و تأثیرشان بر سود و زیان به سه دسته موقت، دائمی و مختلط تقسیم می‌شوند. این دسته ‌بندی تشخیص ماهیت حساب‌ها را ساده‌تر می‌کند و به حسابداران کمک می‌کند تا عملکرد مالی یک واحد اقتصادی را در طول دوره‌های مختلف به دقت بررسی و تحلیل کنند.

درک درست ماهیت هر یک از این حساب‌ها، نه تنها وضعیت مالی فعلی را شفاف‌تر نشان می‌دهد، بلکه امکان شناسایی راهکارهای مناسب برای افزایش بهره‌وری و سوددهی را نیز فراهم می‌کند.

حساب‌ های موقت (معاملاتی)

حساب‌های موقت نشان ‌دهنده درآمدها، هزینه‌ها، سود و زیان و صورت ‌حساب‌های اصلاحی یک دوره مالی هستند. این حساب‌ها فقط در طول همان دوره مالی فعال هستند و با پایان دوره بسته می‌شوند. معمولا مانده این حساب‌ها در ترازنامه اختتامیه به دوره مالی بعد منتقل نمی‌شود، مگر در شرایط خاص و طبق قوانین گروه مالی که در این صورت ممکن است به حساب‌های دائمی منتقل شوند.

در پایان دوره مالی حساب‌های موقت با ثبت سند اختتامیه بسته می‌شوند. در این سند، مانده حساب‌های موقت به حساب سود و زیان منتقل می‌شود و سپس مانند سایر حساب‌ها به سرمایه یا سود انباشته افزوده می‌شود.

نمونه‌هایی از حساب‌های موقت عبارت‌اند از:

• حساب‌های درآمد: مانند فروش کالا، ارائه خدمات و سود حاصل از سرمایه‌گذاری.
• حساب‌های هزینه: مانند حقوق پرداختی، اجاره، استهلاک و خرید لوازم مصرفی.
• حساب سود و زیان: شامل مانده افتتاحیه حساب سود و زیان در ابتدای دوره مالی.
• حساب انتقالی: باقی مانده حساب‌های معین در ابتدای دوره مالی که به حساب‌های افتتاحیه منتقل می‌شوند.

حساب‌های دائمی

حساب‌های دائمی نشان ‌دهنده دارایی‌ها، تعهدات و حقوق صاحبان سهام یک کسب ‌و کار هستند. این حساب‌ها در ابتدای دوره مالی مانده دارند و در طول چندین دوره مالی فعال باقی می‌مانند و در پایان هر دوره مالی بسته نمی‌شوند. مانده این حساب‌ها در ترازنامه اختتامیه به دوره بعد منتقل می‌شود و از هم تفکیک می‌شوند.

نمونه‌هایی از حساب‌های دائمی عبارت‌اند از:

• حساب‌های دارایی: مانند وجه نقد، بانک، حساب‌های دریافتنی، موجودی کالا، زمین و تجهیزات.
• حساب‌های تعهدی: مانند حساب‌های پرداختنی و وام‌های دریافتی.
• حساب‌های حقوق صاحبان سهام: مانند سرمایه و سود انباشته.

حساب مختلط

حساب‌های مختلط در واقع ترکیبی از حساب‌های موقت و دائمی هستند. نوع ماهیت آن‌ها در حسابداری بستگی به نوع فعالیت و تصمیمات حسابداران دارد. معمولا این حساب‌ها در ابتدای دوره مالی شامل مانده‌ای از دوره قبل (ویژگی موقت) هستند و در پایان دوره مالی، بخشی از مانده آن‌ها به دوره بعد منتقل می‌شود (ویژگی دائمی).

نمونه‌هایی از حساب‌های مختلط عبارت‌اند از:

• حساب پیش‌ پرداخت اجاره: بخشی از اجاره مربوط به دوره مالی جاری (موقت) است و بخشی مربوط به دوره‌های آتی (دائمی).
• حساب پیش ‌دریافت حقوق: بخشی از حقوق مربوط به دوره مالی جاری (موقت) است و بخشی مربوط به دوره‌های قبل (دائمی).

نحوه تشخیص دادن ماهیت حساب در حسابداری بررسی ماهیت

برای تعیین ماهیت حسابها در حسابداری، ابتدا باید بررسی شود که آیا حساب مورد نظر باعث افزایش یا کاهش ارزش شرکت می‌شود. اگر حسابی باعث افزایش ارزش شرکت یا مؤسسه شود، ماهیت آن بدهکار است و اگر ارزش شرکت را کاهش دهد، ماهیت آن بستانکار خواهد بود.

به طور معمول، حساب‌های بدهکار دارای مانده بدهکار هستند. در این حساب‌ها افزایش در سمت بدهکار و کاهش در سمت بستانکار معادله ثبت می‌شود. بالعکس حساب‌های بستانکار معمولا مانده بستانکار دارند. در این حساب‌ها، افزایش آن‌ها در سمت بستانکار و کاهش در سمت بدهکار معادله قرار می‌گیرد.

متداول ترین حساب ها در حسابداری

ماهیت حساب‌ ها در حسابداری با توجه به نوع هر حساب متفاوت است و شناخت کامل آن‌ها کار چندان ساده‌ای نیست. در ادامه قصد داریم چند مورد از متداول‌ترین انواع ماهیت حساب ها در حسابداری را معرفی کنیم.

ماهیت بدهی در حسابداری

ماهیت بدهی در حسابداری، بستنکار است و به اموالی گفته می‌شود که شرکت باید به اشخاص یا شرکت‌های دیگر پرداخت کند.

ماهیت خرید و فروش در حسابداری

ماهیت خرید و فروش در حسابداری از هم متفاوت هستند. هر هزینه‌ نقدی و یا نسیه‌ای که برای خرید کالا یا خدمات صرف می‌شود، در حساب خرید شرکت ثبت می‌گردد. با هر خریدی یک سند بدهکار ایجاد می‌شود، بنابراین ماهیت این حساب بدهکار است.

از طرف دیگر فروش کالا یا ارائه خدمات باعث ایجاد درآمد می‌شود که در حساب فروش ثبت می‌گردد. ماهیت فروش در حسابداری بستانکار است؛ یعنی با ثبت بستانکار افزایش و با ثبت بدهکار کاهش می‌یابد.

ماهیت پیش پرداخت در حسابداری

گاهی قبل از اینکه هزینه‌ای رخ دهد کل مبلغ به ‌صورت یکجا پرداخت می‌شود. در این حالت مبلغ پرداختی در حساب پیش ‌پرداخت ثبت می‌شود. ماهیت این حساب بدهکار است و در دسته حساب‌های دائم قرار می‌گیرد.

ماهیت دارایی در حسابداری

ماهیت دارایی در حسابداری، بدهکار است. این یعنی اگر گردش ستون بدهکار از گردش ستون بستانکار کم شود، مانده همیشه مثبت خواهد شد و نشان ‌دهنده بدهکار بودن دارایی است.

ماهیت هزینه در حسابداری

ماهیت هزینه در حسابداری، بدهکار است. هرچه هزینه‌های شرکت بیشتر شوند، حساب‌های هزینه بدهکار می‌شوند و هر مبلغی که از این حساب‌ها کاسته شود، به همان اندازه بستانکار می‌گردند.

جدول ماهیت حساب ها در حسابداری

در این بخش می‌توانید جدول ماهیت حساب‌ ها در حسابداری را مشاهده کنید.

ماهیت حسابها در حسابداری PDF

PDF جدول ماهیت حسابها در حسابداری یک مرجع کامل و کاربردی است که شامل اطلاعاتی مانند نام حساب، گروه حساب و ماهیت حساب می‌باشد. به همین دلیل داشتن جدول ماهیت حساب‌ها برای هر حسابدار، به‌ ویژه در زمان ثبت و گزارش‌گیری اطلاعات مالی، ضروری و کاربردی خواهد بود. برای دریافت فایل PDF ماهیت حساب ها در حسابداری، فرم زیر را تکمیل نمایید.

خلاف ماهیت در حسابداری چیست؟

در تشخیص ماهیت حسابها در حسابداری، گاهی مواردی پیش می‌آید که به خلاف ماهیت معروف است. منظور از خلاف ماهیت حسابها، نامعتبر بودن اطلاعات ثبت شده است. به عنوان مثال، وقتی حساب دریافتنی یا حساب بانک یک شرکت ماهیت دارایی پیدا کند و مانده این حساب‌ها ماهیت بدهکار داشته باشد، یعنی این حساب‌ها در پایان سال و حتی در طول سال مالی دارای مانده بدهکار هستند. مانده این حساب‌ها حتی می‌تواند صفر باشد. اما اگر به دلیل اضافه برداشت مانده از صفر عبور کرد و منفی شد، در واقع ماهیت بستانکار پیدا می‌کند. به این حالت خلاف ماهیت گفته می‌شود.

در پایان هر دوره مالی، حساب‌های شرکت یا باید صفر شوند یا مانده بدهکار داشته باشند. گاهی اوقات به دلیل برداشت‌های بیش از حد، مانده حساب منفی می‌شود. در این صورت گفته می‌شود که خلاف ماهیت حسابداری رخ داده است. برای جلوگیری از چنین مشکلاتی، شرکت‌ها از سیستم‌های کنترل خلاف ماهیت حسابداری استفاده می‌کنند تا ثبت‌های نامعتبر شناسایی و اصلاح شوند.

جمع بندی

ماهیت حساب‌ ها در حسابداری یکی از مفاهیم پایه و اساسی است که درک آن برای هر حسابدار یا مدیر مالی ضروری است. تسلط بر این موضوع به شما امکان می‌دهد تراکنش‌های مالی را به ‌درستی ثبت کنید، گزارش‌ها را تحلیل کنید و تصمیمات مالی آگاهانه‌ای بگیرید. امیدواریم این مقاله به عنوان منبعی جامع و کاربردی در درک عمیق‌تر ماهیت حساب‌ها و ارتقای دانش حسابداری مفید واقع شده باشد. در صورت بروز هر سوالی آن را در بخش دیدگاه‌ها با ما به اشتراک بگذارید.